AXIΛΛΕΑΣ ΚΑΙ ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ - Εισήγηση στο 4ο Συνέδριο Φθιωτικής Ιστορίας, Νοέμβριος 2007

Η πατρίδα του Αχιλλέα αποτέλεσε και αποτελεί ένα αινιγματικό και ακανθώδες ζήτημα. Υπήρξε; Ο Όμηρος λέγει ναι. Ο Αχιλλέας έχει ένα πραγματικό βασίλειο, με γεωγραφικά όρια, γείτονες λαούς, πόλεις, λαό δικό του, όπου κέντρο του βασιλείου του και σημείο αναφοράς είναι ο ποταμός Σπερχειός.

Σήμερα, κάθε αναφορά στην πατρίδα του Αχιλλέα φαντάζει ένα άπιαστο όνειρο, αφού τίποτε ουσιαστικό δε βρέθηκε, που να τον συνδέει με έναν ρεαλιστικό χώρο. Οι Μυκήνες, η Πύλος, η Τύρινθα…, ιδιαίτερες πατρίδες ομηρικών ηρώων, ανεβρέθηκαν και έδωσαν πλούσια στοιχεία για την ελληνική προϊστορία, δεν αποκαλύφθηκαν ακόμη η Φθία ή η Ελλάς.

Τα μυστικά των φθιωτικών ανακτόρων, οι πινακίδες, οι τάφοι της βασιλικής οικογένειας, προσωπικά αντικείμενα…, όλα αυτά, που μπορούν να δώσουν οντότητα στο μύθο, δεν ήρθαν ποτέ στο φως, για να επιβεβαιώσουν την ομηρική αφήγηση. Πολλά είναι τα ερωτηματικά, που συνοδεύουν αυτή τη δυσκολία στον εντοπισμό τους. Μήπως, τελικά, αυτός ο εντοπισμός τους απέτυχε, επειδή ακολουθήθηκαν εντοπισμοί, που πρότεινε, κυρίως, η μεταγενέστερη του Ομήρου γραμματεία και αγνοήθηκε ο Όμηρος; 

Επειδή η θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος αφήνει περιθώρια για ποικίλες απόψεις, τίθεται ένα βασικό ερώτημα που πρέπει ν΄ απαντηθεί: «Πού, λοιπόν, και με ποια επιχειρήματα θα μπορούσαμε να ορίσουμε το βασίλειο του Αχιλλέα;» Κατά την άποψή μας η θέση του βασιλείου μπορεί να προσδιορισθεί σε σχέση με το μοναδικό σταθερό του στοιχείο, που αναφέρεται στην Ιλιάδα και αυτό είναι ο Σπερχειός ποταμός. Παραθέτοντας επιχειρήματα, τα οποία αντλήσαμε, κυρίως, από την ελληνική μυθολογία και τον Όμηρο, θα προσπαθήσουμε να τεκμηριώσουμε τη στενή σχέση μεταξύ  Αχιλλέα και   Σπερχειού  και της κοιλάδας που διαρρέει.

Ο Διογέννητος Σπερχειός αναφέρεται με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στο μύθο της Πολυδώρης, της κόρης του Πηλέα, που τη γονιμοποιεί ο ίδιος ο Θεός- ποταμός, που ρέει και ζωογονεί το βασίλειο. Το έκγονο από αυτή τη συνεύρεση, ο Μενέσθιος, γιος του θεού, είναι μαχητής στον κοινό αγώνα κατά της Τροίας, συντροφιά με το νόμιμο βασιλιά (ή διάδοχο) του τόπου, τον Αχιλλέα, που προστατεύει ο θεός- ποταμός.

Ένα άλλο σημείο στο οποίο πρέπει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας είναι τα λόγια του Αχιλλέα, μπροστά στη νεκρική κλίνη του αγαπημένου φίλου του Πατρόκλου:

           «…Σπερχειέ, άδικα σου έταξε ο πατέρας μου πως,

            όταν εγώ γυρίσω, εκεί στην πατρική μου γη, για χάρη σου,

            θα έκοβα τα μαλλιά μου και θα σου πρόσφερα ιερή, πλούσια θυσία

            και πως εκεί θα έσφαζα πενήντα βαρβάτα κριάρια στις πηγές σου,

            όπου έχει τέμενος και ευώδη βωμό…» (Ψ 144-147).

Ο διάδοχος βασιλιάς, μπροστά στο λαό που προέρχεται από τη Φθία και λατρεύει τον «επιχώριο» ποταμό, νιώθει το ιερό χρέος ν΄ απευθυνθεί ενώπιόν τους στον τοπικό προστάτη (θεό-ποταμό), και με παράπονο και μεγάλη λύπη να πει δημόσια ότι θα αθετήσει το καθιερωμένο αφιερωματικό «δώρο» προς τιμήν του. Δηλαδή, υπενθυμίζοντας την ευχή του Πηλέα, «να του αποθέσει στις πηγές την κόμη του γιου του», μαζί με «ιερή εκατόμβη», πλούσια θυσία, γνωστοποιεί σε όλους ότι η τελετή προσφοράς δε θα εκτελεστεί, γιατί το τιμητικό δώρο θα προσφερθεί στο νεκρό ήρωα Πάτροκλο.

Η συνήθεια αυτή φαίνεται ότι είχε μεγάλη σημασία στα πρώιμα λατρευτικά έθιμα των ελληνικών φύλων (Δαναών -Αχαιών- Ιώνων), που η σχέση τους και η νοηματική τους σύνδεση με τους ποταμούς και το νερό  διατηρείται στα ίδια ονόματα που έφεραν. Οι πρώτες συλλογικές ονομασίες των ελληνόγλωσσων φύλων, που χρησιμοποιεί ο Όμηρος, προέρχονται, ως ελληνικές λέξεις, από ρίζες που σημαίνουν «νερό». Αχαιός από τη ρίζα akw = νερό, Δαναός από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα  danu = νερό, Ίωνας από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα is =θεραπεία, ορμή. Επίσης ο γενάρχης Δευκαλίωνας από το δευ, του ρήματος δεύω= βρέχω. Σχέση με το νερό έχει και το όνομα του Αχιλλέα που παράγεται από την ίδια ρίζα με τη λέξη Αχαιός, που προαναφέρθηκε. Η πεποίθηση ότι οι ποταμοί είχαν μεγάλη δύναμη για την ανάπτυξη των παιδιών και ότι το νερό κάποιων πηγών είχε ζωογόνο δύναμη, ήταν βαθιά ριζωμένη στους προγόνους μας και δεν είναι τυχαίο ότι πολλές γενεαλογίες ηρώων προέρχονταν από ποταμούς.

Συνεπώς, η  εκδήλωση τιμής και λατρείας από τον πατέρα ενός νέου στους ντόπιους ποταμούς, ήταν πράξη «επιβεβλημένη», που σήμαινε μια τελετουργία, πολύ αρχαία, κοντά στο νερό, την πηγή ζωής και πλούτου, που γινόταν όχι μόνο στους ποταμούς, αλλά γενικά, στις πηγές, στην αρχή των υδάτων (και της ζωής), που άρδευαν και ζωογονούσαν ολόκληρες περιοχές. Για να εννοήσουμε καλύτερα τις ομηρικές αναφορές θα αναφερθούμε επιγραμματικά σε κείμενα ιστορικών ερευνητών, σχετικά με την αρχαία ελληνική θρησκεία.

Συγκεκριμένα, ένας αξιόλογος επιστήμονας, ο w. Burkert, σχολιάζει: « Η ιδέα ότι οι ποταμοί είναι θεοί και οι πηγές νύμφες είναι βαθιά ριζωμένη, όχι μόνο στην ποίηση, αλλά στην πίστη και στην τελετουργία. Η λατρεία αυτών περιορίζεται μόνο από το γεγονός ότι συνδέονται αναπόσπαστα με έναν ιδιαίτερο τόπο. Κάθε πόλη τιμά το δικό της θεό ποταμό, τη δική της πηγή. Για τον ποταμό ιδρύεται τέμενος και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και ναός. Αγόρια και κορίτσια, κατά την ενηλικίωσή τους, προσφέρουν τα μαλλιά τους, αναθήματα αφιερώνονται σε οικίσκους πηγών, ζώα σφαγιάζονται μέσα στους ποταμούς και στις πηγές».

Το γεγονός ότι στο κείμενο  αναφέρονται οι λέξεις τέμενος, βωμός και πηγές του ποταμού, αυτό σημαίνει ότι, όχι μόνο η τελετουργία, που έχει τους απαραίτητους τελετουργικούς χώρους, την υποδομή (βωμός), ελέγχεται από τον Πηλέα, αλλά και ότι και οι πηγές, και όλη η ροή και η χρήση των υδάτων του Σπερχειού ανήκουν στον ίδιο. Όλα δείχνουν τη στενή σχέση ποταμού-βασιλιά και τη δικαιοδοσία του Πηλέα σε όλη την κοιλάδα εκατέρωθεν της ροής του, γιατί αυτός είναι ο τοπικός θεός ποταμός, στον οποίο μόνον αυτός προσωπικά, και ο γιος του, από όλους του βασιλείς της Φθίας μπορεί να εύχεται. Ο προστάτης θεός δικαιούται  να γονιμοποιήσει την κόρη του βασιλιά Πηλέα, την Πολυδώρη (εύφορη γη), ώστε ο γιος του Σπερχειού, ο Μενέσθιος (Π 175) να μεταφέρει ως στοιχείο της ύπαρξής του τη θεϊκή δύναμη στο βασιλικό γένος και ο οποίος δικαιωματικά, ως απόγονος του θρόνου, διοικεί ένα από τα πέντε στρατιωτικά σώματα του Αχιλλέα.

Ο ίδιος ο Αχιλλέας υπόσχεται να προσφέρει τα μαλλιά του στο Σπερχειό, μετά την επιστροφή του. Λογικά αυτό μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν ο λαός, που ήρωές του ήταν ο Πηλέας και ο Αχιλλέας, κατείχε την κοιλάδα του Σπερχειού. Αποτυπώνεται έτσι μια πραγματικότητα, ότι δεν μπορεί να αποσπασθεί το βασίλειο του Αχιλλέα από την κοιλάδα του Σπερχειού, ούτε και ο Σπερχειός από την παράδοση των Μυρμηδόνων- Ελλήνων. Είναι κάπως παράλογο ο Σπερχειός ποταμός να λατρεύεται σε μια  άλλη περιοχή ως θεός, τη στιγμή που ούτε τα νερά του προσφέρει εκεί, ούτε κάνει εύφορη τη γη, για να ανταμείβεται τιμητικά και ο ντόπιος βασιλιάς να του προσφέρει την κόμη του διαδόχου του. Άλλωστε και η μεταφορά εκατό βοδιών ή πενήντα κριαριών από ένα μακρινό τόπο στις πηγές άλλου ποταμού για να θυσιαστούν φαντάζει προσπάθεια αρκετά χρονοβόρα και επίπονη.

    Το νόημα της ευχής του Πηλέα για τη θυσία και ο μύθος της γονιμοποίησης της κόρης του βασιλιά αποδεικνύουν με σαφή τρόπο το τι δήλωναν οι ανάλογοι μύθοι, που είχαν ως θέμα τη συνεύρεση ποταμού (θεού) και κόρης (άρχοντα), δηλαδή συμβόλιζαν τη σχέση ποταμού- εύφορης γης και συνεπώς, αγαθών-λαού ή πλούτου- βασιλικής εξουσίας.

Αυτά τα δύο νευραλγικά σημεία (επίκληση-γονιμοποίηση) είναι κατά τη γνώμη μας ατράνταχτα στοιχεία που τεκμηριώνουν τη στενή σχέση Αχιλλέα και Σπερχειού. Βέβαια, αυτή η προσέγγιση «εκτοπίζει» το βασίλειο του Αχιλλέα έξω από τις πεδινές και  εύφορες θεσσαλικές περιοχές και το καθιστά στενόχωρο και περιορισμένο, με ελάχιστα εδάφη προς τη νότια Θεσσαλία, όμως πιστεύουμε ότι ως άποψη δεν αποτελεί καθόλου υπερβολή, ούτε είναι μακριά από το νόημα των ομηρικών αναφορών. Ο Αχιλλέας, σύμφωνα με τον κατάλογο των πλοίων, όπου  απαριθμούνται οι δυνάμεις των Αχαιών στην εκστρατεία κατά της Τροίας, έχει μαζί του 50 καράβια και 2500 άντρες, μικρή, συγκριτικά, δύναμη σε σχέση με άλλους βασιλείς, διοικούσε μόνο 5 πόλεις ή περιοχές και είχε μικρή επιρροή στο στράτευμα, όπως φαίνεται κατά τη διαφωνία του με τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα, όταν ουδείς βασιλιάς, φίλος ή γείτονάς του συντάσσεται με εκείνον. Συνεπώς, και πάντα κατά το Όμηρο, ο Σπερχειός και η κοιλάδα του, ως γεωγραφική και πολιτική οντότητα, αποτελεί σημείο αναφοράς μόνο για τον Αχιλλέα και το γιο του Νεοπτόλεμο.

Μια άλλη απορία που πιθανόν να δημιουργείται, όταν κάθε προσέγγιση περικεντρώνεται γύρω από το Σπερχειό,  αφορά τη σταθερότητα της συγκεκριμένης ονομασίας του Σπερχειού και η ταύτισή του με την κοιλάδα του Μαλιακού κόλπου. Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί αν ποταμός Σπερχειός, πέραν του Ομήρου, αναφέρεται σε άλλα κείμενα ως ποταμός της περιοχής όπου βρίσκεται και η σημερινή κοιλάδα. Τόσο ο Ηρόδοτος και ο Παυσανίας, όσο και άλλοι ιστορικοί και συγγραφείς, συντήρησαν το όνομά του, συνδέοντάς το πάντα με την περιοχή της νυν Φθιώτιδας. Είναι λοιπόν γεγονός ότι ο ποταμός διαφύλαξε, όχι μόνο το όνομά του, αλλά και μια σταθερή  γεωγραφική ταύτιση με τη συγκεκριμένη κοιλάδα, που, όπως φαίνεται, για εκατοντάδες χρόνια κράτησε ζωντανές μνήμες και λαούς, που, είτε κοντά σ΄ αυτόν ή απομακρυσμένοι, συντήρησαν τους μύθους. Εκείνο όμως που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι ότι ο Σπερχειός ποταμός, από το 14ο αιώνα μ.Χ. και μετά, καταγράφεται με την ονομασία «Ελλάδα», όπως πιστοποιείται από περιηγητές κυρίως και διάφορους χάρτες.

Μια ονομασία που αναβιώνει, ανεξήγητα, τη σχέση ανάμεσα σ΄ αυτόν και στο όνομα «Ελλάς», την οποία ο Όμηρος δύο χιλιάδες περίπου χρόνια νωρίτερα αποδίδει στον αρχαίο λαό της περιοχής, τους Μυρμηδόνες, τους οποίους πρωτοσυναντάμε στην Τροία,  ενώ υποπτευόμαστε από τα κείμενά του, ότι εκεί, κοντά στις όχθες του ποταμού, θα υπήρχε είτε η περιοχή, είτε η πόλη Ελλάς. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι υπάρχουν μαρτυρίες (Προκόπιος 6ος αιώνας, Φραντζής 15ος αιώνας κ.ά.), σύμφωνα με τις οποίες η κοιλάδα του Σπερχειού και μια ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτόν έφεραν επίσης την ονομασία «Ελλάς». Η εντυπωσιακή αυτή σύνδεση της ονομασίας «Ελλάς» πόλης ή περιοχής, πότε με το Σπερχειό και πότε με την κοιλάδα του, δείχνει να μην είναι, ούτε αυθαίρετη αλλά ούτε και τυχαία, όταν μάλιστα, αποδεικνύεται μακροβιότατη και επίμονη.

Όμως και η γεωμορφολογία της κοιλάδας, σε πολλές θέσεις της οποίας βρίσκουν απόλυτη εφαρμογή οι οικιστικοί- στρατηγικοί κανόνες των Αχαιών, καθώς και τα διάσπαρτα επιφανειακά ευρήματα (κτίσματα, όστρακα κ.ά.), από τη λίθινη έως τη ρωμαϊκή εποχή, μας πείθουν ότι ήταν τμήμα του μυκηναϊκού κόσμου, όπως υποστηρίζουν επιφανείς ιστορικοί ερευνητές και αρχαιολόγοι. Λόγοι που ασφαλώς συνηγορούν στην τεκμηρίωση της άποψής μας.

Συμπερασματικά, η πατρίδα του Πηλέα και του Αχιλλέα, η Εριβώλακα Φθία, που κατά τον Όμηρο προσδιορίζουν το Πελασγικό Άργος, η Άλος, η Αλόπη, η Τραχίνα, η Ελλάς και η Φθία και που οι κάτοικοί της ονομάζονταν Μυρμηδόνες και Έλληνες και Αχαιοί (Β 681-685), συνδέεται αναπόσπαστα με το Σπερχειό και την κοιλάδα του. Έτσι λοιπόν, κάθε προσπάθεια αναζήτησης και εντοπισμού, με ιστορικά και γεωγραφικά δεδομένα, του βασιλείου του επιφανέστερου ήρωα της Ιλιάδας πρέπει, κατά την άποψή μας, να έχει ακλόνητο, σταθερό και αμετακίνητο σημείο αναφοράς, το ποτάμι των μύθων και των θρύλων, το ποτάμι των ηρώων και των θεών, το Σπερχειό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

Αδάμης Ευθύμης-Ευθυμίου Τάκης-Κανέλλος Βασίλης «Αναζητώντας ίχνη του Ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του Σπερχειού. Ιστορική-Μυθολογική- Φιλολογική- Λαογραφική και Τοπογραφική προσέγγιση».

Όμηρος «Ιλιάδα».