Αποκριάτικα ήθη κι έθιμα του τόπου μας

Στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία Αποκριές ονομάζονται οι τρεις τελευταίες εβδομάδες πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή. Η περίοδος αυτή χρονικά συμπίπτει με τη γιορτή των Μεγάλων Διονυσίων της ελληνικής αρχαιότητας που ήταν αφιερωμένες στο μυθικό θεό Διόνυσο, θεό του κρασιού και του γλεντιού. Λέξη αντίστοιχη είναι και το καρναβάλι. Είναι παραφθορά της ιταλικής λέξης καρναβάλ, η οποία προέρχεται από λατινικό Carne-levame και σημαίνει άρση του κρέατος, δηλαδή αποκριά.

Το καρναβάλι έχει κι αυτό τις ρίζες του στα Σατουρνάλια. Ήταν ρωμαϊκή γιορτή, αντίστοιχη των Διονυσίων. Ήταν γιορτή της άνοιξης, της αναγέννησης της φύσης. Κύριο χαρακτηριστικό των αρχαίων γιορτών που αναφέραμε ήταν η μεταμφίεση και η διασκέδαση.

Η Εκκλησία μας προσπάθησε να σβήσει τα κατάλοιπα αυτών των ειδωλολατρικών εκδηλώσεων καθιερώνοντας μια γιορτή που την ονόμασε Αποκριά. Την καθιέρωσε ως προετοιμασία για τη νηστεία της Λαμπρής. Όμως αν και πέρασαν αιώνες η Αποκριά κράτησε τον εύθυμο και γιορταστικό χαρακτήρα της.

Η Αποκριά λοιπόν, που σημαίνει αποχή από το κρέας, είναι μια γιορτή προς το τέλος του χειμώνα. Παλιότερα για τους κατοίκους των χωριών ήταν μια χαρούμενη ανάπαυλα στη μονότονη, χειμωνιάτικη αγροτική και κτηνοτροφική ζωή. Και τούτο γιατί σήμαινε ατέλειωτο γλέντι, πολυφαγία, μασκάρεμα, αστεία, αθυροστομία και γενικά κέφι και σάτιρα. Όλα αυτά κορυφώνονται την τελευταία Κυριακή, την Τυρινή όπως λέγεται, και σε πολλά μέρη την Καθαρά Δευτέρα. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω εύθυμο τραγουδάκι: « Τ΄ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα. Πέθανε ο κρέος πέθανε, ψυχορραγεί ο τύρος, σηκώνει ο πράσος την ουρά και ο κρέμμυδος τα γένια». Ή «τ΄ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα, τ΄ ακούσατε μαρ΄ ούλες; για λάχανα και βρούβες».

Για τα έθιμα των παλιών καιρών, που κάποια από αυτά συνεχίζονται και στις μέρες μας, θα κάνουμε λόγο. Τα συναντάμε στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Φθιώτιδας:

Βλάχικος γάμος

Είναι κωμική αναπαράσταση του βλάχικου γάμου, όπως αυτός γινόταν παλιότερα. Σκηνές που προκαλούν γέλιο είναι το πηγαινέλα των προξενητάδων στους υποψήφιους συμπέθερους, η κουβέντα για την προίκα, τα τελειώματα με την αλλαγή των δακτυλιδιών, οι προετοιμασίες για το γάμο, το «μπαρμπέρισμα του γαμπρού», η τελετή του γάμου και φυσικά τα επακόλουθα της πρώτης γαμήλιας νύχτας του ζευγαριού. Τελειώνει συνήθως με φαγοπότι και χορό, συνοδεία δημοτικής ορχήστρας.

Αρκούδα

Έθιμο, παλιό, ήταν η περιφορά αρκούδας, τις μέρες αυτές προπάντων, από τσιγγάνους. Ο αρκουδιάρης κρατούσε νταούλι ή ντέλφι κι ένα στειλιάρι. Η αρκούδα ήταν δεμένη με αλυσίδα από τη μύτη ή τα χείλια της και χόρευε ή έκανε μιμητικές κινήσεις. Το έθιμο αυτό αναβιώνει αλλά με μασκαρεμένη αρκούδα φυσικά και όχι αληθινή.

Γαϊτανάκι

Είναι τεχνικό χορευτικό παιχνίδι με πανάρχαιες ρίζες. Χορεύεται συνήθως από αγόρια και κορίτσια που πλέκουν κορδέλες (γαϊτάνια) σε ένα ξύλινο κοντάρι με τη συνοδεία μουσικής. Ο επικεφαλής της παρέας με μια σφυρίχτρα δίνει το παράγγελμα για πλέξιμο και ξετύλιγμα. Παίζεται (χορεύεται) στους δρόμους, στις πλατείες και σε κοινόχρηστους γενικά χώρους.

Καμήλα

Το συμπαθέστατο αυτό τετράποδο παριστάνουν δύο άτομα τυλιγμένα με ύφασμα γεμάτο πολύχρωμες χάντρες και φούντες. Έχει μακρύ λαιμό και το κεφάλι το φτιάχνουν συνήθως με κόκαλο από κεφάλι αλόγου. Τα σαγόνια ανοιγοκλείνουν με ειδικό μηχανισμό (καρούλια). Πριν κάμποσες δεκαετίες περιφερόταν στη Σπερχειάδα, την Καθαρή Δευτέρα στο παζάρι. Στις μέρες μας τη συναντάμε στο καρναβάλι της Λαμίας.  

Μασκαρέματα

Την τελευταία Κυριακή, την Τυρινή όπως ονομάζεται, αλλά και κατά τη διάρκεια όλης της εβδομάδας, συναντά κανείς στους δρόμους μεταμφιεσμένους να επισκέπτονται συγγενικά και φιλικά σπίτια, να χορεύουν, να αστειεύονται και να σατιρίζουν. Παλιότερα βάφονταν με μπογιές, κρεμούσαν πάνω τους κουδούνια, έβαζαν στο κεφάλι τους τουρλούκια και κρατούσαν στα χέρια τους για τους περίεργους κάλτσες με λιχνισμένη στάχτη, σα θυμιατό. Το σκηνικό αυτό το συμπλήρωναν οι οργανοπαίχτες σκορπίζοντας  άφθονο κέφι στις γειτονιές, στις πλατείες και τα βράδια στις ταβέρνες. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλούν οι μεταμφιεσμένοι ινδιάνοι στη Μακρακώμη. Ένα έθιμο που κρατά πολλά χρόνια και που κορυφώνεται την Καθαρή Δευτέρα. Στις μέρες μας οι αποκριάτικες εκδηλώσεις κλείνουν συνήθως με παρέλαση των μεταμφιεσμένων και αρμάτων.

Φαγοπότι

Το βράδυ της τελευταίας Κυριακής, εκείνα τα χρόνια, οι οικογένειες μαζεύονταν σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια με τα φαγητά τους. Έστρωναν τραπέζι με τυρόπιτες, κότες και άφθονο κρασί. Άρχιζε το φαγοπότι με ευχές, αστεία, τραγούδια κι ύστερα χορό. Όλοι χόρευαν και τραγουδούσαν, ακόμα κι οι γριές, όπως λέει και το λαϊκό τραγούδι:

                    «Τις μεγάλες αποκριές

                     που χορεύουν οι γριές

                     σαν τομάρια σαν προβιές

                     και μια γριά μονοδοντού

                     άντρα γύρευε η πορδού».  

Οι μασκαράδες μπαινόβγαιναν. Στο τζάκι ή στη θράκα της ξυλόσομπας και του μαγγαλιού έβαζαν και τ΄ αυγά. Ονοματισμένα με τα ονόματα των μελών κάθε οικογένειας με σειρά ανάλογη της ηλικίας των. Το αυγό που ίδρωνε, που έβγαζε σταγονίδια νερού στο τσόφλι δηλαδή καθώς ψηνόταν, σήμαινε τον τεμπέλη και ανεπρόκοπο και κατ΄ άλλους τον γερό όλης της οικογένειας. Το έθιμο αυτό είχε το συμβολισμό του: το αυγό ήταν το τελευταίο αρτύσιμο έδεσμα που σφράγιζε τη νηστεία. Θα την αποσφράγιζε το κόκκινο αυγό της Λαμπρής.                                               

Κούλουμα

Είναι πανελλήνιο έθιμο και συμβολίζει το τέλος του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Πιθανότατα ετυμολογικά η λέξη να προέρχεται από την αλβανική colum= καθαρός ή την ιταλική cumulus= σωρός. Χαρακτηρίζεται από την ομαδική έξοδο προς την εξοχή, φαγοπότι με νηστήσιμα εδέσματα και το πέταγμα του χαρταετού. Σε κάποια χωριά, όπως στον Άγιο Γεώργιο Τυμφρηστού, τη μέρα αυτή πραγματοποιούνται γαϊδουρομαχίες, παίζουν τη γουρούνα και σερβίρονται φασουλάδα και χαλβάς.

Αυτά είναι μερικά από τα έθιμα και παραδόσεις της Αποκριάς που όπως προαναφέραμε κάποια από αυτά συνεχίζονται, έστω και χλωμά στις μέρες μας. Σήμερα αποκριά σημαίνει φαντασμαγορικό θέαμα με παρέλαση αρμάτων και μεταμφιεσμένων, φανταχτερές στολές, πάρτι μασκέ κ.ά. Εκείνα τα χρόνια η Αποκριά είχε έναν καθολικό, αυθόρμητο, γνήσιο και απλό χαρακτήρα.  Μικροί, μεγάλοι, μασκαρεμένοι κι αμασκάρευτοι, χαίρονταν, τραγουδούσαν, σατίριζαν, διασκέδαζαν με την καρδιά τους. Κι όλα αυτά με σοβαρότητα κι αξιοπρέπεια.